شهر قاین کجاست؟ معرفی کامل شهرستان قائنات، تاریخ و جاذبه‌ها

برای آگاهی دقیق از پرسش «شهر قاین کجاست»، توجه به مختصات جغرافیایی و مسیرهای ارتباطی ضروری است: قاین در شمال استان خراسان جنوبی، با مختصات حدودی 33°15′ تا 34°12′ N و 58°38′ تا 60°56′ E، در ارتفاع میانگین 1440 متر از سطح دریا (a.s.l) قرار دارد؛ در کریدور بزرگراه آسیایی بین مشهد، زاهدان و چابهار واقع شده و تا مرز افغانستان حدود 180 کیلومتر فاصله دارد. در ایرانیجو به معرفی کامل این شهر پرداخته ایم.

مقدمه: معرفی سرزمین طلای سرخ

شهر قاین، مرکز شهرستان قائنات در شرق ایران و شمال استان خراسان جنوبی است. این منطقه به سبب کیفیت ممتاز زعفران با شهرتی فراملی شناخته می‌شود؛ تا آنجا که در منابع از آن با عنوان «سرزمین طلای سرخ» و حتی «پایتخت دوم زعفران جهان» یاد کرده‌اند. قاین از گذشته مرکز ایالت تاریخی قهستان بوده و امروز نیز با قرارگیری در مسیرهای راهبردی، پیوندی طبیعی میان شمال شرق و جنوب شرق کشور ایجاد می‌کند.

در منابع گردشگری و تاریخی، قاین را شهری کهن با پیشینه‌ای چند هزار ساله معرفی کرده‌اند؛ شهری که نام آن در سفرنامه‌ها، جغرافیانامه‌ها و گزارش‌های تاریخی از دوره‌های باستان تا سده‌های میانه و متأخر تکرار شده است. در کنار این پیشینه، جاذبه‌های متنوع فرهنگی، تاریخی و طبیعی مانند قلعه‌های کهن، موزه‌ها و ارتفاعات قهستان، قاین را به مقصدی دیدنی برای علاقه‌مندان تاریخ و طبیعت بدل کرده است.

موقعیت جغرافیایی و بخش‌های اداری

شهرستان قائنات در شمال شرق استان خراسان جنوبی واقع است و از شمال به خواف و گناباد (استان خراسان رضوی)، از غرب به سرایان، از جنوب به بیرجند و از شرق به شهرستان زیرکوه محدود می‌شود. مرکز شهرستان، شهر قاین است که بر دشتی هم‌نام بنا شده و دقیقاً بر مسیر بزرگراه آسیایی از مشهد به زاهدان و چابهار قرار دارد. فاصله این شهر تا بیرجند و گناباد هرکدام حدود 100 کیلومتر، تا مشهد حدود 372 کیلومتر و تا تهران نزدیک به 1300 کیلومتر برآورد شده است.

لوکیشن روی نقشه ایران

در نقشه زیر میتوانید لوکیشن شهر را روی نقشه گوگل مپ مشاهده کنید:

چهره طبیعی منطقه با کوهستان و دشت درهم تنیده است: در غرب رشته‌کوه قهستان و در شرق ارتفاعات شاسکوه و آهنگران امتداد دارد. بلندترین نقطه منطقه قله «کمر سرخ» با ارتفاع 2842 متر در نیم‌بلوک و پست‌ترین نقطه با ارتفاع 610 متر در پترگان معرفی شده است. از نظر تقسیمات کشوری، قائنات دارای 3 بخش، 8 دهستان و 5 شهر است که شهرهایی مانند اسفدن و نیم‌بلوک نیز در محدوده آن قرار می‌گیرند.

برای مسیریابی شهری و مشاهده نقشه راه‌ها، استفاده از نقشه شهر قائن به‌صورت آنلاین پیشنهاد می‌شود؛ خدمات نقشه و گردشگری برخط در پلتفرم‌هایی مانند کارناوال، مسیرها و نقاط دیدنی را به‌صورت یکپارچه نمایش می‌دهند.

شاخص	عدد/توضیح
ارتفاع از سطح دریا	حدود 1440 متر
فاصله تا بیرجند	حدود 100 کیلومتر
فاصله تا گناباد	حدود 100 کیلومتر
فاصله تا مشهد	حدود 372 کیلومتر
فاصله تا تهران	حدود 1300 کیلومتر
فاصله تا مرز افغانستان	حدود 180 کیلومتر
بلندترین نقطه	قله کمر سرخ، 2842 متر

تاریخچه شهرستان قائنات

در روایت‌های تاریخی، قائنات از کهن‌ترین خاستگاه‌های تمدن در خراسان به‌شمار می‌آید. در منابع سفرنامه‌ای حتی از حضور مدافعان قاین در برابر لشکر اسکندر در 328 پیش از میلاد یاد شده است. اهمیت این شهر در دوره ساسانیان نیز چشمگیر بود و برخی منابع آن را از مراکز قدرت آن عهد دانسته‌اند. موقعیت جغرافیایی قاین بر مسیر راه‌های تجاری کرمان، سیستان و سواحل عمان، بر جایگاه اقتصادی آن افزوده بود؛ تا حدی که در قرن چهارم هجری از آن با عنوان «دروازه عمان» و «انبار خراسان» یاد می‌کردند.

شهر قاین و تون (فردوس امروزی) در منابع سفرنامه‌ای به‌نام «تونوکاین» آمده‌اند. اصطخری در سده چهارم هجری آن را مرکز قهستان دانسته و مذهب آن خطه را شیعه ذکر کرده است. جیهانی به سه دروازه شهر با نام‌های درکون، در کلاوج و درزقان اشاره کرده و ناصر خسرو در 440 هجری آن را «شهری بزرگ و حصین» با مسجد آدینه و «طاقی عظیم» توصیف کرده است. مارکوپولو، یاقوت حموی و مقدسی نیز به اعتدال هوا و اهمیت تجاری این منطقه اشاره کرده‌اند.

در سده‌های میانه و متأخر، قاین با وجود تندبادهای تاریخی کمتر آسیب دیده است. در سال 773 هجری، امیرتیمور در حوالی این شهر اردو زد اما به درایت حاکم، شهر از جنگ در امان ماند. در 1002 هجری شاه عباس صفوی از شهر طلای سرخ دیدن کرد و در دوره زندیه نیز هنگامی که لطفعلی‌خان زند از کرمان گریخت، در این شهر مورد پذیرایی قرار گرفت. گزارش‌هایی نیز قاین را «قرارگاه مردان دلیر» و منطقه‌ای آباد در خراسان توصیف کرده‌اند.

جاذبه‌های گردشگری و آثار تاریخی

قاین مجموعه‌ای از آثار تاریخی قائن و جاذبه‌های طبیعی را در خود جای داده است. مزارع زعفران، موزه‌ها، قلعه‌ها و مساجد تاریخی از مهم‌ترین دیدنی‌های این شهر و پیرامون آن به شمار می‌روند. بخش‌هایی از قلاع تاریخی با وجود فرسایش طبیعی، هنوز خوانای ارزش معماری و کارکرد نظامی خود هستند.

• قلعه کوه: دژ شاخص منطقه با کارکرد تدافعی و دیدبانی در دوردست‌های تاریخی.
• قلعه کوه زردان (روستای افین): بنایی سنگی منتسب به سده‌های ساسانی و دوره اسماعیلیان؛ با برج‌های دیدبانی و اشراف بر مسیرهای شرقی قهستان و بخش‌هایی از جاده ابریشم. گفته می‌شود از فراز این قلعه در مواقع خطر با آتش و دود به اهالی شهر پیام می‌دادند.
• مسجد جامع قاین: بنایی با پیشینه کهن و قدمت حدود 1300 سال.
• موزه مردم‌شناسی و موزه آب: معرفی شیوه‌های زیست، فرهنگ و مدیریت آب در اقلیم نیمه‌خشک منطقه.
• خانه سلطانی و آرامگاه ابوالمفاخر: نمونه‌هایی از آثار تاریخی و فرهنگی شهر.

برای بازدید، طبق توصیه‌های گردشگری محلی، برنامه‌ریزی در روزهای غیرتعطیل رسمی و استفاده از کفش مناسب در بازدید از قلعه‌هایی مانند زردان پیشنهاد می‌شود. افزون بر آثار تاریخی، طبیعت‌گردان می‌توانند به ارتفاعات شاسکوه و رویشگاه‌های گیاهان دارویی توجه کنند؛ منطقه شکار ممنوع شاسکوه زیستگاه حدود 59 گونه پرنده، 25 گونه پستاندار و 17 گونه خزنده و دوزیست است.

کشاورزی و محصولات معروف (زعفران و زرشک)

قاینات به زعفران باکیفیت خود شهره جهانی دارد. در منابع گردشگری و دانشنامه‌ای، سوغات اصلی این شهرستان را زعفران قائنات معرفی کرده‌اند و بسیاری از گردشگران برای خرید زعفران و همچنین زرشک مرغوب به این منطقه سفر می‌کنند. در کنار زعفران و زرشک، پسته، بادام و فرآورده‌های باغی نیز عرضه می‌شود و مزارع گندم، جو و چغندر از دیگر بخش‌های کشاورزی قائنات هستند.

مراتع منطقه از نوع متوسط ارزیابی شده و پوشش گیاهی با ارزش دارویی و مرتعی مانند پسته کوهی (بنه)، قیچ و بادامشک گزارش شده است. وجود رودخانه‌هایی چون رود شور، مرادنشاه، بیهود، افین و آهنگران در حیات کشاورزی و دامداری منطقه نقش دارند.

فرهنگ و مردم شهرستان

در سفرنامه‌های تاریخی، مردمان قاین به میهمان‌نوازی، صمیمیت و دلیری شهره‌اند. بازتاب این ویژگی‌ها در روایت‌های مختلف، از توصیفات ناصر خسرو تا نقل‌های مربوط به پناه دادن به لطفعلی‌خان زند، آشکار است. به‌علاوه، گزارش‌های جغرافیانویسانی مانند اصطخری بر نقش مرکزی قاین در قهستان و زمینه‌های مذهبی آن در سده‌های میانه تأکید دارند. پیوند عمیق با زمین، باغ و آب، و شناخت دیرینه از مدیریت منابع محدود، بخش مهمی از فرهنگ معیشتی و هویت محلی قاینات را شکل داده است.

گویش مردم قاین

گویش قاینی یکی از گویش‌های جنوب خراسان با ویژگی‌های فارسی دری است.

مذهب مردم

اکثر اهالی شهر قائن مسلمان و شیعه هستند و در مناطقی نیز اهل تسنن زندگی میکنند.

راهنمای سفر: دسترسی و امکانات اقامتی

این شهر در مسیر بزرگراه آسیایی قرار دارد و دسترسی زمینی آن از شهرهای بزرگ کشور آسان است. پایانه مسافربری قاین در شرق شهر قرار گرفته و برای سفر به مقصدهایی مانند تهران، اصفهان، مشهد و بیرجند مورد استفاده قرار می‌گیرد. اگر قصد سفر هوایی دارید، می‌توانید به مشهد یا بیرجند پرواز کرده و ادامه مسیر را با خودرو یا اتوبوس طی کنید. خدمات خرید اینترنتی بلیت اتوبوس و هواپیما برای مسیرهای مرتبط با قاین از طریق سامانه‌های معتبری که در معرفی جاذبه‌های به آن‌ها اشاره شده نیز در دسترس است.

برای اقامت، انتخاب‌های گوناگونی در استان خراسان جنوبی وجود دارد. درگاه‌های گردشگری استانی فهرست هتل‌ها، مهمانپذیرها، اقامتگاه‌های بوم‌گردی و سایر واحدهای پذیرایی را ارائه می‌کنند و با بررسی آن‌ها می‌توان نزدیک‌ترین و مناسب‌ترین اقامتگاه نسبت به برنامه پیمایش در قائنات را برگزید. در بازدید از قلعه‌ها و مسیرهای کوهستانی، کفش مناسب و زمان‌بندی بازدید در روزهای غیرتعطیل رسمی توصیه می‌شود.

آموزش عالی و ظرفیت‌های علمی

قائنات در کنار مزیت‌های کشاورزی و گردشگری، میزبان مراکز آموزش عالی متعددی است که نقش مهمی در تربیت نیروی متخصص منطقه دارند. از جمله:

• دانشگاه بزرگمهر قاینات،
• دانشگاه آزاد اسلامی،
• دانشکده فنی،
• دانشکده علوم پزشکی،
• دانشگاه پیام نور و دانشگاه فرهنگیان،
• حوزه علمیه جعفریه و نیز واحدهای دانشگاهی در نیم‌بلوک و خضری دشت‌بیاض.

این تنوع آموزشی به تقویت زیرساخت‌های علمی و فرهنگی منطقه یاری رسانده است.

جمعیت و نکات اداری

بر پایه گزارش‌های سرشماری، جمعیت شهرستان قائنات در میانه دهه 1390 بیش از 116 هزار نفر ثبت شده است. از نظر اداری، قائنات پس از انتزاع از شهرستان بیرجند در 27 بهمن 1358 به‌شکل یک شهرستان مستقل درآمد. در حال حاضر این شهرستان دارای 3 بخش و 8 دهستان و 5 شهر است و مرکز آن، شهر قاین، نقش پیشران اداری و خدماتی منطقه را بر عهده دارد.

سؤالات متداول

جمع‌بندی

اگر می‌پرسید «شهر قاین کجاست»، پاسخ فراتر از یک نقطه روی نقشه است: قائن شهری کهن در قلب قهستان، دروازه‌ای تاریخی بر مسیرهای تجاری شرق ایران و میزبان مزارع زعفران با شهرت جهانی است. ترکیب آثار تاریخی، چشم‌اندازهای کوهستانی و فرهنگ میهمان‌نواز مردم، قاین را به مقصدی کامل برای سفرهای تاریخی و طبیعت‌گردی تبدیل می‌کند. با برنامه‌ریزی مسیر، استفاده از نقشه آنلاین و رعایت توصیه‌های بازدید، می‌توانید تجربه‌ای پربار از شهرستان قائنات به یادگار ببرید.