کریدور زنگزور چیست؟ جزئیات توافق تاریخی ترامپ و قفقاز
در قلب قفقاز جنوبی، جایی که مرزهای شکننده و خاطرات جنگ‌های خونین قره‌باغ هنوز زنده است، کریدور زنگزور به‌عنوان مسیری ۴۳ کیلومتری در جنوب ارمنستان دوباره به تیتر اول رسانه‌ها بازگشته است. این بار نه فقط به‌خاطر مناقشات دیرینه میان باکو و ایروان، بلکه به دلیل توافقی تاریخی که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا، در ۸ اوت ۲۰۲۵ در کاخ سفید میان دو کشور امضا کرد. این مسیر ترانزیتی که شامل خطوط ریلی، جاده‌ای، انرژی و ارتباطی است، می‌تواند به شریان تازه‌ای برای اتصال آذربایجان، نخجوان، ترکیه و آسیای میانه تبدیل شود و هم‌زمان معادلات ژئوپلیتیک ایران، روسیه و غرب را تغییر دهد.
کریدور زنگزور کجاست و چه اهمیتی دارد؟
کریدور زنگزور در استان سیونیک ارمنستان قرار دارد و در صورت عملیاتی‌شدن، ارتباط مستقیم و بدون مانع جمهوری آذربایجان با جمهوری خودمختار نخجوان را ممکن می‌کند. این اتصال، به ترکیه اجازه می‌دهد از طریق نخجوان به سرزمین اصلی آذربایجان و سپس آسیای میانه دسترسی یابد.
اهمیت کریدور نه فقط اقتصادی، بلکه امنیتی و ژئوپلیتیک است: این مسیر بخشی از راهبرد موسوم به «اتصال پان‌ترکی» تلقی می‌شود و می‌تواند مسیرهای سنتی عبور کالا که از ایران می‌گذرد را دور بزند.
پیشینه تاریخی: از شوروی تا جنگ قره‌باغ
- دوران شوروی: خطوط ریلی و جاده‌ای نخجوان به باکو از طریق سیونیک فعال بود.
- دهه ۹۰ میلادی: جنگ اول قره‌باغ باعث بسته‌شدن این مسیر شد.
- ۲۰۲۰: در توافق آتش‌بس سه‌جانبه (آذربایجان، کشور ارمنستان، روسیه)، بازگشایی مسیرهای ترانزیتی مطرح شد، اما واژه «کریدور زنگزور» در متن نیامد و بعدها توسط الهام علی‌اف پررنگ شد.
جایگاه در ژئوپلیتیک قفقاز
این مسیر به ترکیه اجازه می‌دهد ارتباط زمینی مستقیم با جمهوری آذربایجان و سپس آسیای میانه برقرار کند. برای آذربایجان، این کریدور یک مسیر استراتژیک برای دورزدن مسیرهای وابسته به ایران و تقویت ارتباطات با جهان ترک است.
اثر بر مرز ایران
اجرای کامل کریدور زنگزور به معنای قطع مرز زمینی ایران و ارمنستان خواهد بود؛ مرزی که تنها مسیر زمینی ایران به قفقاز شمالی و اوراسیا محسوب می‌شود. در سناریوی بدبینانه، این تغییر می‌تواند نقش ایران را در ترانزیت منطقه‌ای کاهش دهد و بخشی از بازارهای ترانزیتی را از دسترس تهران خارج کند.
توافق آتش‌بس ۲۰۲۰ و جایگاه کریدور
ماده ۹ توافق آتش‌بس نوامبر ۲۰۲۰ به رفع انسداد مسیرهای ترانزیتی منطقه اشاره داشت و تضمین امنیت مسیر بین آذربایجان و نخجوان را به عهده ارمنستان گذاشت، با نظارت مرزبانی روسیه.
اختلاف اصلی: آذربایجان این بند را مبنای حقوقی ایجاد کریدور می‌داند، اما ارمنستان می‌گوید منظور، بازگشایی مسیرهای تحت حاکمیت کامل ارمنستان است، نه یک مسیر بدون کنترل.
جزئیات توافق ترامپ بر سر کریدور زنگزور
در ۸ اوت ۲۰۲۵، ترامپ توافقی را اعلام کرد که بر اساس آن:
- ایالات متحده حق بهره‌برداری ۹۹ ساله از مسیر را به‌دست می‌آورد.
- زیرساخت‌های جاده‌ای، ریلی، گاز، نفت و فیبر نوری توسط کنسرسیوم خصوصی توسعه می‌یابد.
- ارمنستان و آذربایجان تضمین می‌دهند که کریدور بدون مانع برای عبور کالا و مسافر فعال باشد.
جدول – خلاصه موقعیت بازیگران
| بازیگر | هدف و انگیزه |
|---|---|
| آمریکا (ترامپ) | تثبیت نفوذ، کاهش دست بالای روسیه، ورود سرمایه‌گذاری خارجی |
| ارمنستان | کاهش فشار باکو، جذب سرمایه غربی |
| آذربایجان | اتصال مستقیم به نخجوان و ترکیه |
| ترکیه | تکمیل حلقه ترانزیتی به آسیای میانه |
| ایران | نگران کاهش اهمیت مسیرهای ترانزیتی خود |
| روسیه | کاهش نفوذ سنتی در قفقاز |
نقش آمریکا، ترکیه، روسیه و ایران در این معادله
راه اندازی کریدور زنگزور برای کشورهایی مانند آمریکا، ایران، روسیه و ترکیه بسیار مهم است:
- آمریکا با این توافق نه‌تنها نقش میانجی را به‌دست گرفت، بلکه مسیر را به یک پروژه سرمایه‌گذاری بین‌المللی تبدیل کرد.
- ترکیه این توافق را گامی بزرگ در راستای اتحاد کشورهای ترک‌زبان می‌بیند.
- روسیه که پیش‌تر در توافقات قفقاز نقش اصلی داشت، حالا باید با حضور فعال واشینگتن کنار بیاید.
- ایران نگرانی خود را از قطع مرز مستقیم با ارمنستان و کاهش نقش ترانزیتی ابراز کرده است.
پیامدهای ژئوپلیتیکی و اقتصادی توافق
راه اندازی کریدور زنگزور از نظر اقتصادی و ژئوپولتیکی نیز پیامدهای مهمی را در منطقه به همراه خواهد داشت که مهمترین آنها عبارتند از:
- اقتصادی: افزایش حجم تجارت بین آسیای میانه، قفقاز و اروپا.
- ژئوپلیتیکی: تغییر موازنه قدرت منطقه‌ای به نفع محور آمریکا–ترکیه–آذربایجان.
- امنیتی: نیاز به تضمین امنیت مسیر در منطقه‌ای با سابقه تنش‌های مرزی.
زیرساخت‌ها و پروژه‌های در حال اجرا
از ۲۰۲۱، آذربایجان ساخت جاده و راه‌آهن در مناطق مرزی زنگیلان و هورادیز را آغاز کرده است. این پروژه‌ها بخشی از اتصال به نخجوان و ترکیه و پیوستن به شبکه‌های ترانزیت بین‌المللی هستند.
دیدگاه‌ها و تحلیل‌ها در خصوص دالان زنگزور
افراد مهم و سیاستمداران نگاه های متفاوتی به این دالان دارند از جمله:
به‌عنوان طرح پان‌ترکیستی
الهام علی‌اف این کریدور را «حلقه اتصال جهان ترک» می‌داند. کارشناسانی مانند شیرین هانتر معتقدند ترکیه مدت‌هاست به‌دنبال مسیر زمینی مستقیم با آذربایجان و آسیای مرکزی است.
به‌عنوان راه‌حل محاصره
برخی ناظران مانند توماس دووال می‌گویند بازگشایی مسیرها می‌تواند به نفع همه کشورها باشد، اما بی‌اعتمادی و مسائل امنیتی مانع اصلی است.
موضع ایران
مقامات ایران، از جمله رهبر جمهوری اسلامی، بارها تأکید کرده‌اند که این مسیر را به ضرر ارمنستان و ایران می‌دانند و مخالف تغییر ژئوپلیتیک مرزهای شمالی هستند.
آینده کریدور زنگزور پس از توافق ترامپ
اگر پروژه طبق برنامه پیش برود، در پنج سال آینده می‌تواند به یکی از مهمترین مسیرهای ترانزیتی اوراسیا تبدیل شود. با این حال، خطرات ناشی از تغییرات سیاسی در ارمنستان، فشارهای روسیه، و اعتراضات داخلی ممکن است روند اجرا را کند کند.
جمع‌بندی
کریدور زنگزور دیگر صرفاً یک طرح جغرافیایی نیست؛ این مسیر اکنون صحنه‌ای برای رقابت قدرت‌های بزرگ است. ترامپ با واردکردن آمریکا به مرکز این بازی، «بازی بزرگ در قفقاز» را وارد مرحله‌ای تازه کرد؛ مرحله‌ای که آینده آن به هم‌زیستی دیپلماسی، اقتصاد و ژئوپلیتیک وابسته است.
