مکانیزم ماشه چیست؟ Snapback و پیامدهای فعال شدن به زبان ساده
در روزهای اخیر مکانیزم ماشه، یا به‌زبان تخصصی‌تر Snapback، یکی از جنجالی‌ترین مفاهیم در فضای سیاسی کشور است که در رابطه با برجام، نامش زیاد شنیده شده. ولی واقعاً مکانیزم ماشه چیست؟ چه زمانی فعال میشود؟ چه تبعاتی برای ایران دارد؟ آیا آمریکا هنوز می‌تواند از آن استفاده کند یا نه؟
مکانیزم ماشه کی فعال میشود؟
در وضعیت فعلی، خبرهای مهمی درباره فعالسازی قریب‌الوقوع مکانیزم ماشه (Snapback) از سوی کشورهای اروپایی بر علیه کشور ایران به گوش می‌رسد:
- بریتانیا، فرانسه و آلمان (E3) پیش‌نویس شکایتی را به شورای امنیت ارائه کرده‌اند تا طبق آن، ترمیم سریع تحریم‌ها علیه ایران بررسی شود. گفته میشود این موضوع در جلسه شورای امنیت در روز ۲۴ تیر ۱۴۰۴ (معادل ۱۵ ژوئیه ۲۰۲۵) بررسی خواهد شد. شهرخبر
- صدراعظم آلمان رسماً اعلام کرده که آلمان در تلاش برای فعالسازی مکانیسم ماشه علیه ایران مشارکت خواهد داشت.
- وزیر امور خارجه ایران، عبّاس عراقچی، هشدار داده که فعالسازی snapback معادل «حمله نظامی» به ایران تلقی خواهد شد، و آن را «پایان نقش اروپا در پرونده هسته‌ای» می‌داند.
واکنش ایران به فعال سازی
اخطار جدی ایران: عراقچی گفت اگر اروپا اقدام به ماشه کند، «پیامدهای غیر قابل بازگشتی» به دنبال خواهد داشت. و حتی در جایی منتشر شد که ایران ممکن است از پیمان منع اشاعه (NPT) خارج شود..
واکنش نظامی احتمالی: برخی رسانه‌ها، همچنین به تحلیل درباره پاسخ‌های نظامی یا افزایش ظرفیت‌های هسته‌ای ایران اشاره کرده‌اند.
جدول زمان‌بندی مهم
| رویداد | تاریخ (میلادی) | تاریخ (شمسی) |
|---|---|---|
| ارائه درخواست E3 به شورای امنیت | اواسط جولای ۲۰۲۵ | ۲۴ تیر ۱۴۰۴ |
| ضرب‌الاجل برای اعمال snapback | تا قبل از ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ | پیش از پایان مهر ۱۴۰۴ |
مکانیزم ماشه چیست؟ (Snapback یعنی چه؟)
فرض کنید توافقی بین چند کشور بسته شده و همه متعهد شده‌اند که تحریم‌هایی را علیه یک کشور خاص متوقف کنند. حالا اگر یکی از این کشورها احساس کند که طرف مقابل به تعهداتش پایبند نیست، می‌تواند بدون نیاز به رأی‌گیری در شورای امنیت، تمام تحریم‌ها را به حالت اول برگرداند. این قابلیت، همان مکانیزم ماشه یا Snapback است.
تشبیه جالبی که همیشه برای درک این مفهوم به کار می‌رود، ماشه یک تفنگ است. وقتی کشیده شود، دیگر راه برگشتی نیست و گلوله شلیک میشود؛ یعنی تحریم‌ها هم فوراً بازمی‌گردند.
Snapback چطور کار می‌کند؟ (مراحل فعالسازی)
فعالسازی مکانیزم ماشه طی مراحلی انجام میشود، اما نکته مهم این است که برخلاف تحریم‌های عادی، این فرایند نیاز به اجماع یا رأی‌گیری ندارد.
مراحل فعالسازی مکانیزم ماشه:
- یک کشور ادعا می‌کند طرف مقابل توافق را نقض کرده.
- موضوع به کمیسیون مشترک برجام ارجاع میشود.
- اگر حل نشد، به شورای امنیت سازمان ملل گزارش میشود.
- شورای امنیت تا ۳۰ روز فرصت دارد یک قطعنامه صادر کند که جلوی بازگشت تحریم‌ها را بگیرد.
- اگر چنین قطعنامه‌ای صادر نشود (که معمولاً نمی‌شود)، تحریم‌ها به‌صورت خودکار بازمی‌گردند.
مهم: در این روند، حتی اگر اکثر کشورها مخالف باشند، باز هم تحریم‌ها بازمی‌گردند، مگر این‌که با اجماع جلوی آن گرفته شود؛ که معمولاً وتوی یک کشور کافی‌ست تا این اتفاق نیفتد.
چه کسی می‌تواند مکانیزم ماشه را فعال کند؟
در برجام، کشورهای چین، روسیه، بریتانیا، فرانسه، آلمان و آمریکا عضو هستند. طبق متن توافق، هر یک از این کشورها می‌توانند در صورت احساس تخلف، ماشه را بچکانند.
اما یک سوال مهم این‌جاست:
آیا آمریکا هنوز اجازه دارد از Snapback استفاده کند؟
در سال ۲۰۱۸، آمریکا به‌طور رسمی از برجام خارج شد. به همین دلیل، کشورهای اروپایی و ایران معتقدند که آمریکا دیگر نمی‌تواند از مکانیزم ماشه استفاده کند. ولی ایالات متحده در دوره ترامپ در سال ۲۰۲۰ تلاش کرد بدون بازگشت رسمی به برجام، از این ابزار استفاده کند.
نتیجه؟
شورای امنیت به آن پاسخ نداد و کشورهای دیگر هم از آن حمایت نکردند. اما آمریکا همچنان اصرار دارد که به‌عنوان یکی از امضاکنندگان اولیه برجام، چنین حقی دارد.
چه زمانی مکانیزم ماشه فعال میشود؟
معمولاً وقتی یک کشور (مثلاً آمریکا یا یکی از اعضای اروپایی) مدعی شود که ایران:
- غنی‌سازی اورانیوم را افزایش داده.
- به تعهداتش با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پایبند نیست.
- دست به توسعه موشکی زده یا محدودیت‌های خاص را نقض کرده.
در این صورت، می‌تواند فرآیند Snapback را آغاز کند.
پیامدهای فعال شدن مکانیزم ماشه
مکانیزم ماشه فقط یک ابزار حقوقی نیست؛ اثرات واقعی و گسترده‌ای دارد:
| حوزه | اثرات |
|---|---|
| اقتصادی | بازگشت تحریم‌های سازمان ملل، محدودیت در صادرات نفت، بسته شدن سوئیفت، کاهش شدید سرمایه‌گذاری خارجی |
| سیاسی | افزایش انزوای بین‌المللی، تضعیف اعتبار دیپلماسی |
| اجتماعی | رشد تورم، کمبود دارو و تجهیزات پزشکی، آسیب به رفاه عمومی |
| ارزی | سقوط ریال، افزایش قیمت دلار و سکه، التهاب در بازار ارز |
نکته: حتی اگر سایر کشورها با آمریکا همراهی نکنند، اثر روانی Snapback می‌تواند بازارها را به‌شدت متلاطم کند.
مکانیزم ماشه تا کی فعال است؟
طبق قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، مکانیزم ماشه تا سال ۲۰۲۵ فعال است. بعد از آن، این سازوکار به‌صورت خودکار منقضی میشود؛ مگر این‌که در توافقی جدید، تمدید شود.
جمع بندی
این مکانیسم در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت تعریف شده و به یکی از طرف‌های برجام (آمریکا، اروپا، چین یا روسیه) امکان می‌دهد با ادعای نقض توافق توسط ایران، موضوع را به شورای امنیت ببرند.
اگر ظرف ۳۰ روز اختلاف حل نشود، تحریم‌های قبلی به‌طور خودکار اعمال می‌شوند. اسنپ‌بک نیازی به رأی‌گیری یا وتو ندارد، بنابراین فعال شدنش بسیار سریع است. این ابزار برای فشار بر ایران طراحی شده، اما فعال شدن آن می‌تواند تبعات سنگینی مثل سقوط ارزش ریال، توقف تجارت بین‌المللی و افزایش تنش‌های سیاسی داشته باشد. ایران با دیپلماسی فعال و همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تلاش می‌کند از فعال شدن این مکانیسم جلوگیری کند.
