استان اصفهان کجاست؟ نقشه، مساحت و جمعیت
استان اصفهان واقع در مرکز ایران، ششمین استان پهناور و سومین استان پرجمعیت کشور ایران است. جمعیت استان اصفهان از فارسها، گرجیها، لرهای بختیاری، ترک ها، ارامنه و یهودیها تشکیل شده است. مرکز این استان شهر اصفهان است و مهم ترین شهر های این استان عبارتند از: اصفهان، کاشان، نجفآباد و خمینی شهر.
استان اصفهان کجاست؟
یکی از کهن ترین استان های ایران با جاهای دیدنی و آثار باستانی متعدد که هر ساله پذیرای گردشگران و توریست های زیادی است استان اصفهان است.
استان اصفهان در همسایگی خود استان های زیادی دارد که عبارتند از:
- از سمت شرق: استانهای یزد و خراسان جنوبی
- از سمت شمال: استانهای سمنان، قم و مرکز
- از سمت غرب: استانهای لرستان و چهارمحال و بختیاری
- از سمت جنوب: استانهای کهگیلویه و بویراحمد و فارس
همچنین این استان از سمت شمال و شرق به رشته کوه های زاگرس و از سمت جنوب و غرب و به دشت کویر محدود است. برای سشتن قالی و موکت در اصفهان به بهترین قالیشویی در اصفهان مراجعه کنید.
این موقعیت طبیعی از طرفی مزیت هایی دارد و پتانسیل این استان را افزایش میدهد، از طرفی دیگر نیز محدودیت هایی با خود به همراه دارد.
لوکیشن استان اصفهان روی نقشه گوگل
در تصویر زیر میتوانید لوکیشن استان اصفهان را روی نقشه گوگل ببینید و برای دریافت اطلاعات کامل و جزیی تر کافی است بر روی تصویر کلیک کنید.
نقشه استان اصفهان
طبق آخرین تقسیمات کشوری، این استان از 28 شهرستان، 51 بخش، 106 شهر و 131 دهستان تشکیل شده است.
استان اصفهان قطب تولید فولاد، آهن و صنایع دستی در کشور ایران است.
مساحت استان اصفهان
مساحت استان اصفهان 106786 متر مربع ست و بخش گسترده ای از این مساحت را بیابان و کویر تشکیل داده است. در سال های اخیر مساحت این بیابان ها به دلیل خشکسالی افزایش داشته است.
قسمت هایی از این استان نیز از سرزمین های کوهستانی به همراه آب و هوای معتدل تشکیل شده است.
رود زیبا و معروف زاینده رود از استان اصفهان عبور می کند و سرچشمه ی این رود از ارتفاعات جنوب و غرب ایران است.
آب و هوای استان اصفهان
قسمت های بیابانی این استان در فصل زمستان بسیار سرد و در فصل تابستان خشک و گرم است. شهر های کوهستانی که در استان اصفهان قرار دارند از قبیل سِمیرُم، فَریدَن، خوانسار، چادِگان و فریدونشهر از آب و هوای مطلوب و معتدل برخوردار هستند.
شهرستانهای استان اصفهان
این استان که 10% از مساحت بیابان های ایران را در بر دارد و یکی از پر جمعیت ترین استان های این کشور است، از 28 شهرستان تشکیل شده است.
بر اساس آخرین تقسیمات کشوری، در حال حاضر استان اصفهان دارای 28 شهرستان است که عبارتند از:
| ردیف | شهرستان | جمعیت ۱۳۹۵ |
|---|---|---|
| ۱ | اصفهان | ۲,۱۳۰,۹۹۱ نفر |
| ۲ | کاشان | ۳۶۴,۴۸۲ نفر |
| ۳ | خمینیشهر | ۳۱۹,۷۲۷ نفر |
| ۴ | نجفآباد | ۳۱۹,۲۰۵ نفر |
| ۵ | لنجان | ۲۶۲,۹۱۲ نفر |
| ۶ | فلاورجان | ۲۴۹,۸۱۴ نفر |
| ۷ | شاهینشهر و میمه | ۲۳۴,۶۶۷ نفر |
| ۸ | شهرضا | ۱۵۹,۷۹۷ نفر |
| ۹ | مبارکه | ۱۵۰,۴۱۱ نفر |
| ۱۰ | برخوار | ۱۲۲,۴۱۹ نفر |
| ۱۱ | آران و بیدگل | ۱۰۳,۵۱۷ نفر |
| ۱۲ | گلپایگان | ۹۰,۷۸۶ نفر |
| ۱۳ | سمیرم | ۷۴,۱۰۹ نفر |
| ۱۴ | تیران و کرون | ۷۱,۵۷۵ نفر |
| ۱۵ | فریدن | ۴۹,۸۹۰ نفر |
| ۱۶ | نطنز | ۴۳,۹۷۷ نفر |
| ۱۷ | اردستان | ۴۲,۱۰۵ نفر |
| ۱۸ | نائین | ۳۹,۲۶۱ نفر |
| ۱۹ | جرقویه | ۳۷,۶۰۷ نفر |
| ۲۰ | فریدونشهر | ۳۵,۶۵۴ نفر |
| ۲۱ | دهاقان | ۳۴,۵۱۱ نفر |
| ۲۲ | خوانسار | ۳۳,۰۴۹ نفر |
| ۲۳ | چادگان | ۳۲,۴۷۹ نفر |
| ۲۴ | ورزنه | ۲۹,۷۱۸ نفر |
| ۲۵ | بوئین و میاندشت | ۲۴,۱۶۳ نفر |
| ۲۶ | کوهپایه | ۲۳,۶۷۶ نفر |
| ۲۷ | هرند | ۲۱,۲۵۷ نفر |
| ۲۸ | خور و بیابانک | ۱۹,۷۶۱ نفر |
بزرگترین و کوچکترین شهرستان استان اصفهان
شهرستان نایین بزرگترین و وسیع ترین شهرستان استان اصفهان است که مساحت آن برابر با 25123 کیلومتر مربع است. و شهرستان خمینی شهر، کوچکترین شهرستان با مساحت 181 کیلومتر مربع است.
جمعیت استان اصفهان در سالهای 75 تا 1400
بر اساس برآوردهای انجام شده جمعیت استان اصفهان در سال 1400 حدود 5،386،437 است که 4،760،241 نفر آن را جمعیت شهری و 626،196 نفر جمعیت روستایی استان اصفهان را شکل میدهند.
راهنمای کامل استان اصفهان و گردشگری اصفهان: تاریخ، فرهنگ، جغرافیا و جاذبهها
استان اصفهان با جمعیت ۵٬۲۵۴٬۵۵۵ نفر (برآورد سرشماری ۱۳۹۵) و گستره ۱۰۶٬۷۸۶ کیلومتر مربع، در میانه فلات ایران ایستاده و با چهار میراث جهانی یونسکو و پیشینهای که رد آن تا بیش از ۴۲ هزار سال پیش کشیده میشود، یکی از ستونهای فرهنگ، تاریخ و اقتصاد ایران است.
این استان که شهر اصفهانِ آن سومین کلانشهر پرجمعیت کشور است، در ۱۳۹۴ به شبکه شهرهای خلاق یونسکو (در گروه صنایع خلاق) پیوست و جایگاه خود را در حافظه فرهنگی ایران و جهان تثبیت کرد. با تنوع اقلیمی از ارتفاعات زاگرس تا دشتهای کویری، و سهمی معنادار در صنعت، کشاورزی و گردشگری ملی، استان اصفهان تصویری واقعی از «نصف جهان» را پیش چشم میگذارد.
معرفی
استان اصفهان از استانهای مرکزی ایران و دارای بیشترین تعداد همسایه در کشور است: از شرق با یزد و خراسان جنوبی، از شمال با سمنان، قم و مرکزی، از غرب با لرستان و چهارمحال و بختیاری و از جنوب با کهگیلویه و بویراحمد و فارس. جایگیری جغرافیایی آن میان دشت کویر در شرق و شمال و رشتهکوههای زاگرس در غرب و جنوب، هم محدودیتها و هم مزیتهای طبیعی مهمی ساخته است. مرکز استان، کلانشهر اصفهان، سومین شهر پرجمعیت ایران و کانون دیرپای هنر، معماری و دانش در تاریخ ایران است.
این استان بهدلیل شمار فراوان آثار فرهنگی و طبیعی و مذهبی، یکی از قطبهای مهم گردشگری ایران بهشمار میآید. تنها در فهرست میراث جهانی یونسکو، چهار عنوان مهم از این استان ثبت شده است: میدان نقش جهان، مسجد جامع اصفهان، باغ ایرانی (نمونههای چهلستون و فین کاشان) و قناتها (قنات مزدآباد میمه، وزوان و قنات دوطبقه اردستان). افزون بر این، ۲۲٬۱۱۱ اثر تاریخی شناساییشده و ۱٬۷۳۱ اثر ثبتشده ملی تا پایان ۱۳۹۴ نشان از غنای استثنایی میراث استان دارد.
خلاصه سریع (Quick Facts)
- مرکز: شهر اصفهان (سومین کلانشهر پرجمعیت ایران)
- جمعیت: ۵٬۲۵۴٬۵۵۵ نفر (۱۳۹۵)
- وسعت: ۱۰۶٬۷۸۶ کیلومتر مربع
- همسایگان: یزد، خراسان جنوبی، سمنان، قم، مرکزی، لرستان، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، فارس
- میراث جهانی یونسکو: ۴ عنوان (نقش جهان، مسجد جامع اصفهان، باغ ایرانی: چهلستون و فین، قناتها: مزدآباد، وزوان، دوطبقه اردستان)
- میانگین بارش سالانه استان: حدود ۱۶۰ میلیمتر؛ شهر اصفهان: حدود ۱۲۰ میلیمتر
- گرمترین نقطه: خور (میانگین دمای سالانه حدود ۱۹.۵ درجه سانتیگراد)؛ سردترین: بوئینمیاندشت (حدود ۱۰.۶ درجه سانتیگراد)
- سهم بیابانها: حدود ۳۳ درصد از استان؛ ۱۰ درصد کل بیابانهای ایران در اصفهان
- شبکه راهها: ۳۹۹ کیلومتر آزادراه، ۱۶۴۶ کیلومتر بزرگراه، ۲۱۵۹ کیلومتر راه اصلی، ۱۱۹۹ کیلومتر راه فرعی، ۵۵۳۱ کیلومتر راه روستایی
- حفاظت محیطزیست: بیش از ۲ میلیون هکتار مناطق حفاظتشده، معادل حدود ۲۰ درصد وسعت استان
پیشینه تاریخی و سیر تحول
رد زندگی انسان در پهنهای که امروز استان اصفهان نام دارد به بیش از ۴۲ هزار سال پیش میرسد. در هزارههای چهارم و سوم پیش از میلاد، بهواسطه وجود آب و خاک حاصلخیز پیرامون زایندهرود، آبادیهای بسیاری شکل گرفت. نامهای گوناگون تاریخی این دیار—از گابا، گابیان و گی/جی تا اسپادانا، سپاهان و در نهایت اصفهان—نشانه قدمت و جایگاه راهبردی آن در شبکه راهها و تحولات سیاسی ایران است.
در روزگار ساسانی، اسپهان جایگاه نظامی مهمی بود و استقرار سوارهنظام در سبزهزارهای پیرامون شهر و ولیعهدنشین بودن آن در برخی ادوار، امتیازی افزونتر به منطقه بخشید. پس از اسلام، منابع از دو شهر همجوار در محل کنونی اصفهان یاد میکنند: جَی (در محل محله جی کنونی) و یهودیه (در غرب جی) که بهتدریج به یکدیگر پیوستند. روایتهای کلاسیک از حضور جمعیت یهود در یهودیه و پیوند تاریخی آنان با این ناحیه سخن میگویند.
از سده چهارم هجری، اصفهان در دورههای آلزیار، آلبویه و سپس سلجوقیان، با پایتخت شدن و رونق دانش و معماری، به شکوه رسید. مسجد جامع، همچون آیینه معماری سلجوقی، بهخاطر سادگی باشکوه و درونگراییاش زبانزد شد. در ۱۰۰۶ هجری قمری، شاه عباس صفوی پایتخت ایران را از قزوین به اصفهان آورد و با طرحی شهری که بدون دگرگونی شدید هسته قدیمی، پهنههای نو (میدان نقش جهان، دولتخانه، چهارباغ) را افزود، اصفهان را به نماد قدرت صفوی و هنر ایرانی بدل کرد. روایت «اصفهان نصف جهان» از همان زمان در ادبیات سفرنامهنویسان و مورخان برجسته شد.
با فروپاشی صفویان، شهر با دورهای طولانی از افول مواجه شد و با وجود رونق صنعتی در عصر قاجار و آغاز پهلوی (کارخانههای پارچه و دیگر صنایع)، زخمهای ناشی از ویرانی بناهای تاریخی در برخی مقاطع باقی ماند. در دوران معاصر، با توسعه شهری، شکلگیری کلانشهر اصفهان و تمرکز صنایع مادر، این حوزه دوباره موقعیت ممتاز ملی خود را بازیافته است؛ با این همه، همانگونه که گزارشها نشان میدهند، چالشهایی چون مدیریت میراث، توازن توسعه و محیطزیست، همواره در دستور کار شهر و استان بوده است.
جغرافیا و اقلیم
استان اصفهان میان مختصات ۳۰°۴۳′ تا ۳۴°۲۷′ عرض شمالی و ۴۹°۳۶′ تا ۵۵°۳۱′ طول شرقی قرار دارد. این پهنه از شرق و شمال به حاشیههای دشت کویر و از غرب و جنوب به کوهستانهای زاگرس میرسد؛ تنوع ارتفاع، پایهگذار شُمای اقلیمی متغیر استان است. نزدیک به ۳۳ درصد استان در ناحیه بیابانی جای دارد و ۱۰ درصد بیابانهای ایران را در خود جای داده است؛ در عین حال، جنوب و جنوبغرب استان (بهویژه فریدونشهر و سمیرم) پوششهای جنگلی زاگرس را در بر دارد.
میانگین بارش سالانه استان حدود ۱۶۰ میلیمتر و در شهر اصفهان حدود ۱۲۰ میلیمتر است. از نظر دمایی، خور گرمترین (میانگین سالانه ۱۹.۵ درجه) و بوئینمیاندشت سردترین (۱۰.۶ درجه) نقاط استان گزارش شدهاند. وجود کوهستان در غرب و جنوب و پستیهای کویری در شرق، همراه با الگوهای باد، تنوعی از اقلیمهای سردِ کوهستانی تا گرم و خشک کویری را رقم زده است.
حوضههای آبریز استان شامل کارون، گاوخونی، دریاچه نمک، کویر ریگ زرین و کویر مرکزی است. در این پهنه، ۷ رود دائمی (مانند زایندهرود، مرغاب کرون، ماربر، گلپایگان، آب ونک، وهرگان، گوکان و سمیرم)، ۲۱۸ رود فصلی، ۸٬۸۱۶ چشمه، ۴۷٬۸۴۷ چاه مجاز، ۴٬۰۵۱ رشته قنات و ۷ سد (یک سد بتنی زایندهرود و ۶ سد خاکی: حنا، کمانه، خمیران، آغچه، قرهقاچ و گلپایگان) شریانهای آبی و سازهای استان را شکل میدهند.
پوششهای طبیعی و مناطق حفاظتشده
از ۱۰٬۷۰۰٬۰۰۰ هکتار وسعت استان، حدود ۳٬۲۰۰٬۰۰۰ هکتار بیابان و ۱۰۰٬۰۰۰ هکتار جنگل (گونههایی چون بلوط، بنه، بادام، داغداغان، گردو، ارس) گزارش شده است. همچنین، بیش از ۳۰۷ هزار هکتار پوشش جنگلی دستکاشت در مناطق بیابانی (نطنز، اردستان، برخوار، اصفهان، نائین، ورزنه، خور و بیابانک، کاشان و آران و بیدگل) وجود دارد. مناطق چهارگانه حفاظت محیطزیست (۲ پارک ملی، ۴ پناهگاه حیات وحش، ۴ منطقه حفاظتشده) بهعلاوه ۱۲ منطقه شکارممنوع و تالاب بینالمللی ۶۳ هزار هکتاری گاوخونی، گسترهای بیش از ۲ میلیون هکتار (حدود ۲۰ درصد استان) را در بر میگیرند.
تنوع زیستی استان کمنظیر است: بیش از ۲٬۰۰۰ گونه گیاهی از ۷۰۰ جنس در ۱۳۰ خانواده شناسایی شده که ۳۵۰ گونه دارویی و دهها گونه آسیبپذیر و نادر را شامل میشود. از ۴۸۵ گونه مهرهدار شناساییشده (۶۳ پستاندار، ۲۹۶ پرنده، ۴۰ خزنده، ۸ دوزیست، ۴۱ ماهی)، ۱۸ گونه (۵ پستاندار، ۸ پرنده، ۱ خزنده و ۴ ماهی) در زمره گونههای در معرض تهدید قرار دارند. سرشماری ۱۳۹۴ از پستانداران شاخص، جمعیت کل و بز، قوچ و میش و آهوی ایرانی را در مناطق چهارگانه استان بالغ بر ۲۵٬۰۰۰ رأس گزارش کرده است.
شاخصهای اقلیمی منتخب (جدول)
| شاخص | مقدار/وضعیت در استان اصفهان |
| میانگین بارش سالانه استان | حدود ۱۶۰ میلیمتر |
| میانگین بارش شهر اصفهان | حدود ۱۲۰ میلیمتر |
| گرمترین نقطه | خور (۱۹.۵ درجه سانتیگراد میانگین سالانه) |
| سردترین نقطه | بوئینمیاندشت (۱۰.۶ درجه سانتیگراد میانگین سالانه) |
| شبکه رودخانهها | ۷ رود دائمی + ۲۱۸ رود فصلی |
| چشمهها و قنوات | ۸٬۸۱۶ چشمه و ۴٬۰۵۱ رشته قنات |
| زیرساخت سدها | ۷ سد (۱ بتنی: زایندهرود، ۶ خاکی) |
جمعیت، فرهنگ و مردمشناسی
استان اصفهان سومین استان پرجمعیت ایران است و در بازه ۱۳۵۵ تا ۱۳۹۵، همگام با روند ملی، جهش شهرنشینی و کاهش جمعیت روستایی را تجربه کرده است؛ بهگونهای که سهم روستانشینی از ۳۷ درصد (۱۳۵۵) به ۱۲ درصد (۱۳۹۵) کاهش یافته است. افزایش محدوده شهرها، تبدیل روستاها به شهر و ایجاد شهرهای نو، ساختار سکونتگاهی استان را دگرگون کرده است.
بافت قومی استان متنوع است. اکثریت با فارسیزبانان است و لهجههای گوناگون فارسی در پهنه استان شنیده میشود؛ از لهجه اصفهانی (در شهر اصفهان) تا لهجههای خمینیشهر، فلاورجان، نجفآباد، مبارکه، لنجان، شهرضا، دهاقان و گونههای موجود در کاشان، آران و بیدگل، نائین، اردستان، گلپایگان و خوانسار. در کنار آن، ایلهای قشقایی (در سمیرم، شهرضا، دهاقان و… با ییلاق در استان و قشلاق در فارس)، لرهای بختیاری (در فریدونشهر، داران، چادگان، بوئینمیاندشت و سمیرم و نیز مهاجرانی در شهرهای صنعتی)، ارمنیها (با حضور تاریخی در فریدن و جلفای اصفهان)، کُردها (در اصفهان، کاشان، نائین) و گرجیها (در فریدن و فریدونشهر) از اقوام مؤثر و ریشهدار استان هستند. همچنین عشایر عرب جرقویه نیز حضور دارند.
در گذشته، بسیاری از نواحی استان به زبانهای مرکز ایران (راجی و فهلوی) سخن میگفتند و روند فارسیشدن از دوره صفوی شتاب گرفت. رد برخی از این گویشها هنوز در جوامع اقلیت و متون کهن برجا است. از نظر جمعیتی، نرخ باروری عمومی به ۱.۴ کاهش یافته و برپایه آمار عشایری (۱۳۸۷)، بیش از ۹۶۰۵ خانوار عشایر (۵۲٬۹۸۴ نفر) با ۱٬۲۷۶٬۰۰۰ رأس دام از ۴.۱ میلیون هکتار چراگاه استان بهرهبرداری میکنند.
آیینها، رسوم و زندگی فرهنگی
استان اصفهان گهواره هنرها و آیینهای ایرانی است. از نخلگردانی و چاووشیخوانی تا دعای باران، آیینهای ماه رمضان و نوروز و سیزدهبهدر، مراسم گلابگیری کاشان، مشهد اردهال (قالیشویان)، لایروبی قنات و آیینهای کشاورزی و برداشت محصول—همه قطعاتی از شخصیت فرهنگی این سرزمیناند. موسیقی محلی، سازسازی، تعزیه و نقالی، لالاییها و دوبیتیهای خودجوش در روستاها و شهرها، و حتی بازیهای دستهجمعی سنتی (یهقلدوقل، الکدولک، هفتسنگ، طنابکشی…) در حافظه فرهنگی مردم زندهاند. پوشاک سنتی چون چادر سفید ورزنه و جامههای ابیانه در ذهن مخاطب بهعنوان نشانههای فرهنگی استان نقش بستهاند.
اقتصاد و صنایع کلیدی
اصفهان یکی از صنعتیترین استانهای ایران است. بیش از ۷۰ شهرک و ناحیه صنعتی، حدود ۹ هزار واحد تولیدی و صنعتی فعال و حضور صنایع مادر چون فولاد و ذوبآهن، پتروشیمی، نیروگاه، پالایشگاه، سیمان، پلیاکریل، هواپیماسازی، صنایع نظامی و شیمیایی، نساجی و چرم، برق و الکترونیک، چوب، خودرو و دارو، شاکله صنعتی استان را تشکیل میدهند. برآوردها نشان میدهد ۱۵ درصد تولید ناخالص ملی بخش صنعت به استان اصفهان مربوط است؛ ۷۰ درصد تولید فولاد کشور، ۵۰ درصد صنایع ساختمانی و سنگ و ۶۰ درصد مصنوعات طلای کشور نیز در این استان تولید میشود. صادرات سالانه استان حدود ۱.۴ میلیارد دلار گزارش شده و گمرک استان به ۹۸ کشور صادرات دارد (عراق، چین، افغانستان، امارات و تایلند از مهمترین مقاصد).
بخش معدن نیز جایگاهی برجسته دارد: با ۶.۶ درصد مساحت کشور، ۷.۸ درصد ذخایر معدنی ایران در اصفهان است (رتبه دوم کشور). مجموع ذخایر قطعی و احتمالی استان حدود ۳.۴ میلیارد تن برآورد میشود که ۸۴.۵ درصد مصالح ساختمانی، ۱۱.۹ درصد سنگهای تزیینی و نما، ۲.۶ درصد مواد غیرفلزی و ۰.۹ درصد مواد فلزی را شامل است. در سال ۱۴۰۱، ۳۱۱ معدن در حال بهرهبرداری (۵.۴ درصد کل کشور) با اشتغال ۵٬۹۸۸ نفر و ارزش افزوده ۲۷٬۱۲۱ میلیارد ریال گزارش شده است.
کشاورزی، دام و گلخانهها
استان اصفهان با حدود ۵۶۸ هزار هکتار زمین کشاورزی و ۶ میلیون واحد دامی، در سال ۱۳۹۷ نزدیک به ۵.۷ میلیون تن محصول کشاورزی تولید کرده است (حدود ۵ درصد تولید کشور). در حوزه گلخانه، استان از نظر ساخت گلخانه جایگاه نخست کشور را دارد و از نظر سطح، سوم است. الگوی کشت شامل غلات (گندم و جو در دیمزارهای محدود غرب و جنوب و نیز حاشیه زایندهرود)، محصولات باغی (سیب، انار، انگور، بادام، گردو، پسته، خرما)، گیاهان دارویی (گل محمدی، زعفران، بابونه، آلوئهورا، کاسنی، رازیانه، زیره سبز، بهلیمو، مریمگلی، بادرنجبویه، نعناع فلفلی) و فراوردههای زنبورداری است. شهرهایی چون سمیرم، اردستان، تیران و کرون در میوههای دانهدار و هستهدار شاخصاند؛ برزک قطب بزرگ تولید شاهتوت کشور است؛ کاشان، آران و بیدگل در گل محمدی و اسانس شهرت جهانی دارند؛ نجفآباد، شهرضا و خوانسار در عسل پیشتازند؛ و در آبزیپروری، ظرفیت ۲۰۰ مزرعه برای ۲٬۷۰۰ تن ماهی (سردآبی و گرمآبی و زینتی) ثبت شده است.
در حوزه دامی، اصفهان با حدود ۶ درصد واحد دامی کشور، سالانه بیش از یک میلیون تن محصول دامی (گوشت قرمز و شیر) تولید میکند (حدود ۹.۱ درصد تولیدات دامی کشور). استان در تولید شیر خام، شاخصهای بهرهوری گاوداری صنعتی و ارزش اصلاحی گاو اصیل شیری رتبههای برتر ملی دارد. همچنین، دارای حدود ۱٬۸۰۹ واحد مرغداری گوشتی (حدود ۱۱ درصد ظرفیت کشور) و ۱۵۳ واحد مرغداری تخمگذار (حدود ۹ درصد ظرفیت) است؛ ۱۰ درصد تخممرغ کشور در اصفهان تولید میشود و استان در بوقلمون و شترمرغ نیز رتبههای سوم کشور را دارد. ۶.۴۶ درصد ظرفیت صنایع تبدیلی و تکمیلی کشور در اصفهان متمرکز شده است.
گردشگری و میراث
اصفهان—با محوریت کلانشهر تاریخی و شهرهای کهن پیرامون—از کانونهای بیبدیل گردشگری ایران است. ترکیب آثار جهانی یونسکو، بناهای اسلامی دوران سلجوقی و صفوی، محوطههای باستانی، بافتهای تاریخی شهری و روستایی، و جاذبههای طبیعی از کوهستان تا کویر، این استان را مقصدی چهار فصل کرده است. شمار آثار شناساییشده (بیش از ۲۲ هزار) و ۲۴ موزه فعال با حدود ۲۱ هزار شیء تاریخی، عمق و گستره میراث را روشن میسازد.
میراث جهانی یونسکو در استان اصفهان
- میدان نقش جهان (اصفهان)
- مسجد جامع اصفهان (اصفهان)
- باغ ایرانی: باغ چهلستون (اصفهان) و باغ فین (کاشان)
- قناتهای ایرانی: قنات مزدآباد میمه، قنات وزوان (بخش میمه) و قنات دوطبقه اردستان
جاذبههای شاخص تاریخی و طبیعی
- اصفهان: میدان نقش جهان، مسجد شیخ لطفالله، مسجد شاه (جامع عباسی)، مسجد جامع اصفهان، عالیقاپو، چهلستون، هشتبهشت، بازار قیصریه، سیوسهپل، پل خواجو، پل شهرستان، پل جویی، مادی نیاصرم، آرامستان تخت فولاد و آرامگاه صائب تبریزی، خانه مشیرالملک، باغ گلها، منطقه نمونه ناژوان (باغ پرندگان، خزندگان، آکواریوم و…)، پارک صفه (تلهکابین، بولینگ، شهربازی، باغوحش)، شهر رویاها، پیست موتور نقش جهان
- کاشان: تپه سیلک، باغ فین، خانههای تاریخی (طباطباییها، بروجردیها، عامریها، عباسیان، شریفیان)، مسجدهای تاریخی، مزارع گل محمدی و آیین گلابگیری کاشان، قمصر و نیاسر، کویر سیازگه ابوزیدآباد، شهر زیرزمینی اویی نوشآباد
- کویرها: مرنجاب، مصر، خارا
- خوانسار و فریدن و دهاقان: گلستانکوه و دشت لالههای واژگون
- سمیرم و فریدونشهر: آبشارها، تونلهای برفی و پیست اسکی فریدونشهر
- ورزنه: شهر تاریخی ورزنه، زنان چادرسفید، ارگ تاریخی قورتان (دومین بنای خشتی جهان پس از ارگ بم)
- نطنز و آران و بیدگل: پوششهای گیاهی بیابانی و دستکاشت، طبیعت ایران-توران در شرق و شمالشرق استان
- تالاب بینالمللی گاوخونی
- ارگ گوگد، شهر تاریخی گزبرخوار و آثار کهن دیگر
گردشگری خارجی در اصفهان پس از تهران جایگاهی بلند دارد و مردادماه پرترددترین ماه ورود گردشگران خارجی گزارش شده است. با این حال، نبود دسترسی به سامانههای رایج کارتهای اعتباری بینالمللی، یکی از موانع افزایش درآمد گردشگر در استان معرفی شده است.
صنایع دستی و سنتها
استان اصفهان یکی از بزرگترین کانونهای صنایع دستی ایران است. از کاشیکاری، گچبری، خوشنویسی و تزیینات آجری بر پیکره بناهای تاریخی گرفته تا نساجی هنری، زریدوزی، قلمکار، قلمزنی و ترمه؛ همگی با طرح و نقشهایی که ریشه در دوران صفوی دارند، هویتبخش هنر اصفهاناند. فرش دستباف و ماشینی کاشان، سیمکشی، زرکشی، زربافی، گلابتوندوزی، منبت، پولکدوزی و زنجیرهبافی از دیگر رشتههای برجستهاند.
بازار صنایع دستی اصفهان در عصر صفوی به اوج رسید، در برخی مقاطع قاجار افت کرد، و پس از انقلاب مشروطه جان تازه گرفت. امروز نیز بیش از ۱۸۰ رشته صنایع دستی و هنرمندان شناختهشده در استان حضور دارند. بسیاری از سوغات و دستساختهها—از ظروف قلمزنی تا پارچههای قلمکار—تحت تأثیر همان زیباییشناسی صفوی و با خلاقیت معاصر تولید میشوند.
زیرساختها و توسعه شهری
استان اصفهان بهواسطه انباشت امکانات آموزشی، پژوهشی، بهداشتی و رفاهی، نقشی فرامنطقهای ایفا میکند. ۶۲ بیمارستان (۵۴ بیمارستان زیر نظر دانشگاه علوم پزشکی اصفهان و ۸ بیمارستان زیر نظر دانشگاه علوم پزشکی کاشان) خدمات خود را علاوه بر مردم استان، به استانهای همسایه نیز ارائه میدهند و اصفهان قطب درمانی منطقه بهشمار میرود. سازمان بهزیستی با ۱۱۸ مجتمع خدمات اجتماعی، ۳۲ مرکز نگهداری کودکان بیسرپرست، ۱۰۰ مرکز حمایت از خانوارهای نیازمند، ۱۴۷ مرکز توانبخشی، ۳۲ مرکز بازپروری معتادان و ۷ مرکز مشاوره ژنتیک فعال است؛ کمیته امداد نیز ۳۴ واحد در استان دارد.
در بخش آموزش، اصفهان پس از تهران از نظر شمار مؤسسات آموزش عالی و مراکز پژوهشی (۲۰۹ مؤسسه) در جایگاه دوم کشور است و نرخ باسوادی (۱۳۸۵) ۸۷.۵۳ درصد گزارش شده است. دانشگاههای صنعتی اصفهان، علوم پزشکی اصفهان و کاشان در ۲۰۲۱ رتبههای برتر ملی کسب کردهاند. «رصدخانه ملی ایران» در کاشان (راهاندازی تیر ۱۴۰۰) و نخستین «آزمایشگاه صنعت ۴.۰ برای هوشمندسازی انرژی» در دانشگاه صنعتی اصفهان (تیر ۱۴۰۰) از نقاط عطف علمی استاناند.
در حوزه خدمات شهری، تصفیهخانههای اصفهان، شاهینشهر، صفائیه و بهارستان با روش لجن فعال ساخته شدهاند؛ ۸۲ شهر استان تحت پوشش خدمات آبرسانی و ۲۸ شهر تحت پوشش خدمات فاضلاب قرار دارند. با این حال، جداسازی پسماند در شهر اصفهان بهصورت کامل و روزانه انجام نمیشود و این امر در کنار منابع آلاینده دیگر به چالشهای زیستمحیطی دامن میزند.
زیرساختهای ارتباطی نیز رو به توسعه است؛ سرعت اینترنت استان تا ۲۰۲۱ حدود ۱۴۰ گیگابیتبرثانیه گزارش شده و اپراتورهای سیار (از جمله همراه اول) با هزاران خط مشترک و صدها سایت BTS پوشش ارتباطی گستردهای فراهم کردهاند. فروش اینترنتی آرد توسط اداره کل غله استان (از ۱۴۰۰) و بهرهبرداری از ۱۸ هلیپد اورژانس، نمونههایی از بهکارگیری فناوری و بهبود دسترسیهای خدماتی در استان است.
چالشهای محیطزیستی و حفاظت
اصفهان بهعنوان استانِ بین کویر و کوهستان، همواره با چالش آب مواجه بوده است. کل آب مصرفی استان حدود ۳.۷ میلیارد مترمکعب است که ۹۱ درصد در کشاورزی، ۶ درصد در شهرها و روستاها و ۳ درصد در صنعت مصرف میشود؛ ۷۲ درصد آب از منابع زیرزمینی تأمین میشود. نزولات جوی سالانه بیش از ۱۷ میلیارد مترمکعب برآورد شده و حدود ۴.۲ میلیارد مترمکعب روانآبهاست که تنها ۲ میلیارد مترمکعب آن توسط سدها کنترل میشود. این نسبتها فشار وارد بر آبهای زیرزمینی را توضیح میدهد.
خشکی دورهای زایندهرود و مناقشات مربوط به حقآبه کشاورزان (نمونه تجمعات ۱۴۰۰ در بستر رود) نشان از حساسیت اجتماعی این موضوع دارد. آلودگی هوا در شهر اصفهان از ترکیبی از منابع ناشی میشود: بیش از یک میلیون خودرو (با سهم حدودی ۶۰ درصد در آلودگی هوا)، ۴۵۷ کوره آجرپزی فعال در محورهای شرق و شمال شرق، کورههای گچ و کارخانههای قدیمی در محدودههای سکونتی، سوخت فسیلی در ۶۰۰ هزار واحد مسکونی و… . این منابع، بههمراه برداشت رس و ایجاد گودالهای عمیق، کانونهای خیزش گرد و غبار محلی ساختهاند.
در کشاورزی، باقیمانده آفتکشها و سموم در زهکشها و کانالهای بتنی برخی نواحی (مانند رودشتین و سگزی) پایش شده و شرق استان با موارد بالاتر سالک روبهروست. با این حال، گستره مناطق حفاظتشده، تنوع زیستی کمنظیر، جنگلکاریهای تثبیتکننده بیابان و شبکه تالاب و پارکهای ملی، ظرفیتهای حفاظتی ارزشمندی در برابر آسیبها بهشمار میروند.
شخصیتهای شاخص استان اصفهان
زمین اصفهان در طول تاریخ پرورشگاه فرزانگان و هنرمندان و اندیشمندان بسیار بوده است. از نامهای برجسته میتوان به غیاثالدین جمشید کاشانی، سهراب سپهری، رضا عباسی، سلمان فارسی، بانوان دانشپیشه مانند هما امامزاده (نخستین پزشک زن ایرانی از شهرضا) و بانومجتهده امین، استادان خط و هنر مانند عماد ورزنه، علیرضا عباسی، محمدرضا امامی، علیاکبر اصفهانی، میرعماد، کمالالملک (محمد غفاری کاشانی)، حبیبالله فضائلی و محمود فرشچیان اشاره کرد. در حکمت و علوم دینی و فلسفی نیز بزرگانی چون مجلسی، ملاصدرا، حسین خوانساری، حکیم شفایی، صائب تبریزی، محتشم کاشانی، علیمردانخان چهارلنگ، استاد حسین مسرور، حکیم قمشهای، جهانگیرخان قشقایی و سیدمحمدباقر درچهای برآمده از این پهنهاند.
حملونقل و پیوندها
استان اصفهان با ۳۹۹ کیلومتر آزادراه، ۱۶۴۶ کیلومتر بزرگراه، ۲۱۵۹ کیلومتر راه اصلی، ۱۱۹۹ کیلومتر راه فرعی و ۵۵۳۱ کیلومتر راه روستایی، نقشی کلیدی در شبکه حملونقل ایران دارد؛ بهطوریکه بیش از ۲۲ درصد آزادراهها و بزرگراههای کشور در این استان است. سهم استان در حمل بار کشور ۱۲.۷ درصد (رتبه اول) و در جابهجایی مسافر ۷.۳ درصد (رتبه سوم) گزارش شده است.
شبکه ریلی استان شامل ۶۴۹ کیلومتر خط اصلی، ۱۸۷ کیلومتر خط فرعی و مانوری و ۶۶ کیلومتر خط تجاری است با ۳۷ ایستگاه باز و بسته. در حملونقل هوایی، پنج فرودگاه در استان وجود دارد که تنها فرودگاه بینالمللی شهید بهشتی کاربری غیرنظامی و مالکیت عمومی دارد. از سازههای شاخص شهری، پل روگذر غیرمسطح بزرگراه امام خمینی (به طول ۵ کیلومتر) از بزرگترینها و پیشرفتهترینها در کشور است.
برنامهها و چشمانداز توسعه
استانداری اصفهان دو محور راهبردی توسعه استان را «گردشگری» و «صنایع هایتک» تعیین کرده است. همراستا با این راهبرد، راهاندازی آزمایشگاه صنعت ۴.۰ در دانشگاه صنعتی اصفهان (تیر ۱۴۰۰)، توسعه ظرفیتهای اینترنتی و ارتباطی (سرعت ۱۴۰ گیگابیتبرثانیه تا ۲۰۲۱)، و ارتقای زیرساختهای علمی مانند رصدخانه ملی ایران در کاشان، نشان میدهد پیوند علم و صنعت در دستور کار است. همچنین، تنوع مزیتها از معدن و صنایع مادر تا صنایع دستی و گردشگری، میتواند با سیاستهای یکپارچه، به ارزش افزوده پایدار برای استان بینجامد.
در سوی دیگر، مدیریت چالشهای آب و محیطزیست، نوسازی صنایع با فناوری پاک، بهینهسازی الگوی مصرف انرژی در واحدهای مسکونی و حملونقل، و تکمیل چرخههای مدیریت پسماند شهری و صنعتی، مسیرهای ضروری برای حفظ مزیتهای رقابتی و زیستپذیری استان بهشمار میروند.
نمونه فهرست کاربردی: صنایع و بخشهای محوری استان
- صنایع مادر: فولاد، ذوبآهن، سیمان، پالایش و پتروشیمی، نیروگاه
- صنایع پیشرفته و نظامی: هواپیماسازی، صنایع نظامی، صنایع شیمیایی
- صنایع مصرفی و سبک: نساجی و چرم، پلیاکریل، برق و الکترونیک، چوب، خودرو و موتور، دارویی و بهداشتی، غذایی
- معدن: مصالح ساختمانی، سنگهای تزئینی و نما، مواد غیرفلزی، مواد فلزی (طلا، آهن، سرب)
- کشاورزی و دام: زراعت، باغداری، دام و طیور، زنبورداری، آبزیپروری، گلخانهها
- صنایع دستی و گردشگری: فرش و نساجی سنتی، قلمکار، قلمزنی، زریدوزی، کاشی و سفال، خدمات موزهای و تورهای فرهنگی-طبیعی
سیاست، امنیت و مدیریت مدنی (گزیده)
ساختار سیاسی و امنیتی استان با حضور نمایندگیهای عالی ملی و منطقهای اداره میشود. دادگستری استان ۲۱ دادگستری شهرستان دارد. از منظر انتظامی، پلیس آگاهی فرماندهی انتظامی استان اصفهان در ارزیابیها رتبه یک کشور را داشته است. در حوزه نظامی، قرارگاهها و پادگانهای ارشد ارتش و سپاه در سطح منطقه فعالاند. این سازوکارها، در کنار مجمع نمایندگان و نهادهای محلی، چارچوب حکمرانی استان را شکل میدهند.
آموزش عالی و پژوهش
اصفهان، پس از تهران، دومین قطب آموزش عالی از نظر شمار مؤسسات (۲۰۹) و مراکز پژوهشی است. دانشگاه صنعتی اصفهان، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان و دانشگاه کاشان از مراکز سرآمد علمی استاناند که در ۲۰۲۱ نیز رتبههای برتر گرفتند. رصدخانه ملی ایران در کاشان و آزمایشگاه صنعت ۴.۰ در صنعتی اصفهان، ظرفیتهای ممتاز در پیوند علوم پایه، مهندسی و فناوریهای نو را فراهم کردهاند. شبکه آموزش فنی و حرفهای با ۵۶ مرکز فعال، نقشآفرینی مهارتی را تکمیل میکند. در کنار این، شاخص ضریب نفوذ اینترنت ۳۳.۴ درصد گزارش شده است که با توسعه پوششها در حال افزایش است.
نمادهای هویتی و نامشناسی
نام اصفهان صورت معرّب «اسپهان/سپاهان» است که در متون کهن به معنی «جایگاه سپاه» آمده است. در گذر تاریخ، صورتهای گوناگونی چون گابا، گابیه، گابیان، گی/جی، اسپادانا، سپهان، اسپهان، اصفاهان، صفاهان و اصفهان دیده میشود. منابع جغرافیایی مانند بطلمیوس و مورخان اسلامی چون یعقوبی، ابن فقیه، اصطخری و دیگران، به شیوههای نامگذاری و چگونگی پیدایش شهر اشارههای دقیق دارند. شهر اصفهان، با لقب «نصف جهان»، از عصر صفوی در خاطره جمعی جهان تثبیت شده است.
پرسشهای پرتکرار
چرا اصفهان را «نصف جهان» مینامند؟
این تعبیر از عصر صفوی رواج یافت؛ زمانی که شاه عباس اول پایتخت را به اصفهان آورد و با ساخت میدان نقش جهان، دولتخانه و چهارباغ، شهر به اوج معماری و هنر رسید و در سفرنامهها به «نصف جهان» شهرت یافت.
مهمترین میراث جهانی یونسکو در استان اصفهان کدام است؟
میدان نقش جهان، مسجد جامع اصفهان، باغ ایرانی (چهلستون و فین کاشان) و قناتهای ایرانی (مزدآباد میمه، وزوان و قنات دوطبقه اردستان).
میانگین بارش سالانه استان و شهر اصفهان چقدر است؟
میانگین بارش سالانه استان حدود ۱۶۰ میلیمتر و در شهر اصفهان حدود ۱۲۰ میلیمتر گزارش شده است.
صنایع شاخص استان اصفهان کدامند؟
فولاد و ذوبآهن، سیمان، پالایش و پتروشیمی، نساجی، پلیاکریل، صنایع نظامی و شیمیایی، برق و الکترونیک، چوب و خودرو، بهعلاوه صنایع دستی و گردشگری فرهنگی.
جمع بندی
در این مقاله از ایرانیجو به معرفی استان اصفهان پرداختیم، موقعیت روی نقشه، مساحت و جمعیت آن را بررسی کریدیم. شهرستان های آن را نام بردیم، تلاش ما این بود که بصورت کلی با مشخصات و ویژگی های استان اصفهان آشنا شویم.
